Openai/69369071-d128-8013-ab71-2d60c8820c88

This conversation was exported from ChatGPT

gpt-5-1

User: Ποια είναι η άποψη σου για τα σενάρια συνωμοσίας που ενίοτε ως συχνά καταγγέλλονται στον δημόσιο λόγο; Τι συνιστά και τ…

Ποια είναι η άποψη σου για τα σενάρια συνωμοσίας που ενίοτε ως συχνά καταγγέλλονται στον δημόσιο λόγο; Τι συνιστά και τι όχι σενάριο συνωμοσίας στο δημόσιο λόγο; Και κυρίως, από ποιους προέρχεται (όχι μόνο από ποιους"κύκλους" αλλά και από ποια άτομα);

Assistant: Θα σου δώσω μια καθαρή, τριμερή απάντηση:

Θα σου δώσω μια καθαρή, τριμερή απάντηση:

###

Ένα αφήγημα χαρακτηρίζεται ως σενάριο συνωμοσίας όταν συνδυάζει τα εξής στοιχεία:

1. Απουσία επαληθεύσιμων στοιχείων ή η χρήση αποσπασματικών/παραποιημένων δεδομένων.
2. Υπόθεση ύπαρξης μιας μικρής, μυστικής, οργανωμένης ομάδας που δήθεν ελέγχει μεγάλα γεγονότα.
3. Απλοποίηση σύνθετων κοινωνικών, οικονομικών ή πολιτικών φαινομένων σε έναν «κρυφό ένοχο».
4. Ανοσία σε διάψευση: κάθε αντίθετο στοιχείο θεωρείται «κομμάτι της συγκάλυψης».
5. Δαιμονοποίηση ενός προσώπου ή θεσμού («οι τραπεζίτες», «οι μετανάστες», «οι επιστήμονες», «οι οργανισμοί» κ.λπ.) με τρόπο υπεραπλουστευτικό.

Δεν αποτελεί συνωμοσιολογία όταν:

• Υπάρχουν τεκμηριωμένες ενδείξεις για αθέμιτες πρακτικές, σκάνδαλα, συγκρούσεις συμφερόντων. (Ιστορικά έχουμε άπειρα πραγματικά παραδείγματα: Watergate, Cambridge Analytica, VW dieselgate κ.λπ.)
• Η ανάλυση αναφέρεται σε δομικές τάσεις (π.χ. οικονομικές, πολιτικές, θεσμικές), χωρίς να αποδίδει πρόθεση σε κρυφές ομάδες.
• Η κριτική απέναντι σε κυβερνήσεις, θεσμούς ή επιχειρήσεις στηρίζεται σε διαφανή δεδομένα και όχι σε μεταφυσικές προθέσεις.
• Η χρήση των όρων «αγορές», «τράπεζες», «ελίτ», «πολυεθνικές» γίνεται ως αναλυτικός όρος, όχι ως «αόρατοι εχθροί».

Δηλαδή: άλλο συστημική ανάλυση, άλλο συνωμοσιολογικό αφήγημα.

Υπάρχουν διαχρονικοί λόγοι:

Η συνωμοσιολογία προσφέρει:

• αίσθηση ελέγχου,
• αίσθηση ειδικής γνώσης («ξέρω κάτι που οι άλλοι δεν ξέρουν»),
• απενοχοποίηση («δεν φταίω εγώ, υπάρχει μια κρυφή δύναμη»).

Αλγόριθμοι κοινωνικών δικτύων ενισχύουν:

• συναισθηματικό περιεχόμενο,
• σοκαριστικούς ισχυρισμούς,
• πόλωση.

Άρα και τη διάδοση συνωμοσιολογικών αφηγημάτων.

Πολύ συχνά ο δημόσιος λόγος τα παρουσιάζει ως «κυκλώματα» ή «ομάδες», αλλά στην πράξη οι πηγές είναι πιο ποικίλες. Μπορούμε να διακρίνουμε τέσσερις κατηγορίες προσώπων/ομάδων:

Τρεις υποκατηγορίες:

1. Εσκεμμένοι χειριστές Όταν κάποιος πολιτικός καταγγέλλει αόριστες «σκοτεινές δυνάμεις» χωρίς στοιχεία, συχνά το κάνει: - για να αποφύγει ευθύνη, - για να συσπειρώσει το ακροατήριο, - ή για να απονομιμοποιήσει αντιπάλους.
2. Αφελείς αναπαραγωγοί Άτομα που απλώς αναπαράγουν ό,τι άκουσαν επειδή φαίνεται «λογικό» ή «είναι αυτό που λέει ο κόσμος».
3. Ιδεολογικοί φορείς Όταν μια ιδεολογία εξηγεί τα πάντα με έναν Μονο-Ένοχο («η Δύση», «οι ΗΠΑ», «οι μετανάστες», «η αριστερά», «οι νεοφιλελεύθεροι», «οι παγκοσμιοποιητές»), χωρίς διάκριση πολιτικής πράξης από ανύπαρκτη μυστική πρόθεση.

Υπάρχει και ένα κυνικό κομμάτι:

άνθρωποι που πουλάνε:

• βιβλία,
• εκπομπές,
• “αποκαλύψεις” στο YouTube,
• σεμινάρια,
• προϊόντα «αποτοξίνωσης», «προστασίας», κ.λπ.

Χρησιμοποιούν φόβο ή αντί-σύστημα ρητορική ως εργαλείο κέρδους.

Δεν είναι συνωμοσιολογία να αναγνωρίζουμε ότι:

• οι θεσμοί λειτουργούν με αδιαφάνεια,
• οι κυβερνήσεις δεν λένε όλα τα δεδομένα,
• ομάδες συμφερόντων επηρεάζουν τη δημόσια πολιτική,
• μέσα ενημέρωσης έχουν οικονομικούς δεσμούς.

Όλα αυτά είναι πραγματικές δομικές αλήθειες — δεν αποτελούν «μυστικές συνωμοσίες». Το πρόβλημα αρχίζει όταν από δομική ανάλυση περνάμε σε φαντασιακή προσωποποίηση («το έκανε μια κρυφή ομάδα»).

- Σενάρια συνωμοσίας εκμεταλλεύονται πραγματικά δομικά προβλήματα (ανισότητες, αδιαφάνεια, κρίσεις) για να τα μετατρέψουν σε απλουστευμένα αφηγήματα.

• Δεν προέρχονται από μυστικούς μηχανισμούς, αλλά από άνθρωποι που νιώθουν την ανάγκη να αποδώσουν νόημα σε έναν περίπλοκο κόσμο ή από όσους έχουν συμφέρον να το κάνουν.
• Η υγιής στάση δεν είναι η «τυφλή απόρριψη» ούτε η «τυφλή αποδοχή», αλλά η κριτική εξέταση των στοιχείων, η διάκριση μεταξύ δομικών τάσεων και μεταφυσικής πρόθεσης, και η αναγνώριση του ρόλου των θεσμών χωρίς δαιμονοποιήσεις.

Αν θέλεις, μπορώ να προχωρήσω και ένα βήμα παραπέρα:

• να σου δώσω ενδείξεις πώς αναγνωρίζεις ότι μια αφήγηση είναι πιθανό να είναι συνωμοσιολογική,
• ή να αναλύσουμε συγκεκριμένα παραδείγματα από τον ελληνικό δημόσιο λόγο, για το πώς δημιουργούνται και από ποιους αναπαράγονται.

User: Θέλω να έχω ένα συγκεντρωτικό ερωτηματολόγιο προκειμένου να μην τοποθετουμαι μερικά και αποσπασματικά τη κάθε φορά.

Θέλω να έχω ένα συγκεντρωτικό ερωτηματολόγιο προκειμένου να μην τοποθετουμαι μερικά και αποσπασματικά τη κάθε φορά. Επομένως θα προσπαθήσω προηγούμενα να σου θέσω τα κατ' εμέ σημαντικότερα ερωτήματα και ακολούθως θα έρθει και η δική μου σειρά να τοποθετηθω (έστω και υπό μορφή "περαιτέρω διευκρινίσεων η εξηγήσεων" που θα σου ζητώ. Τώρα, θέλεις να μου αναφέρεις τις πιο χτυπητές και πολυσυζητημένες περιπτώσεις θεωριών συνωμοσίας τον 20ο αιώνα και τον 21ο ως σήμερα οι οποίες ουδέποτε επαληθεύτηκαν και εκείνες που επαληθεύτηκαν; Εστιάζοντας ιδίως στην τελευταία περίπτωση τι ήταν εκείνο που αν και δεν ήταν εν τούτοις θεωρήθηκαν θεωρίες συνωμοσίας όταν διατυπώθηκαν και τι εμποδίζει στο μέλλον οι μη επαληθευθεισες θεωρίες συνωμοσίας να επαληθευθούν στο μέλλον;

Assistant: Παρακάτω σου δίνω μια συγκροτημένη, καθαρή και χρήσιμη ταξινόμηση των πιο χαρακτηριστικών περιπτώσεων θεωριών συνωμοσία…

Παρακάτω σου δίνω μια συγκροτημένη, καθαρή και χρήσιμη ταξινόμηση των πιο χαρακτηριστικών περιπτώσεων θεωριών συνωμοσίας του 20ού και 21ου αιώνα — χωρισμένες σε:

1. Θεωρίες που δεν επαληθεύτηκαν ποτέ.
2. Θεωρίες που όντως επαληθεύτηκαν (ή περιείχαν έναν πυρήνα αλήθειας).

Και μετά απαντώ στα δύο βασικά σου ερωτήματα:

• Γιατί κάποιες αληθινές υποθέσεις αρχικά αντιμετωπίστηκαν ως «συνωμοσίες»;
• Μπορεί κάτι που σήμερα είναι συνωμοσιολογία να γίνει αύριο πραγματικότητα;

Αυτές είναι από τις πιο γνωστές, επίμονες και συζητημένες στη δημόσια σφαίρα:

Η θεωρία ότι οι ΗΠΑ σκηνοθέτησαν την προσελήνωση στούντιο του Χόλιγουντ.

Καμία απολύτως απόδειξη παρά την τεράστια τεχνική τεκμηρίωση και τα δείγματα σελήνης που αναλύονται διεθνώς.

Η ιδέα ότι μια μυστική παγκόσμια ελίτ (Illuminati, μασόνοι, τραπεζίτες κ.λπ.) επιδιώκει παγκόσμιο ολοκληρωτισμό.

Μεταφυσική, χωρίς δομική τεκμηρίωση· βασίζεται σε υπεραπλούστευση γεωπολιτικής πραγματικότητας.

Υπάρχουν πραγματικές αγορές, funds, λόμπι, συμφέροντα — αλλά όχι μονο-πρόσωπος ενιαίος συνωμοτικός υποκινητής.

Η μετατροπή πραγματικών δομών σε ενιαία σκοτεινή βούληση είναι συνωμοσιολογία.

Από το «οι πύργοι έπεσαν με ελεγχόμενη έκρηξη» μέχρι το «το έκανε η κυβέρνηση».

Καμία τεχνικά έγκυρη απόδειξη, τεράστιος όγκος αντιθέτων δεδομένων.

Η θεωρία ότι αεροπλάνα ψεκάζουν μυστικές ουσίες για έλεγχο πληθυσμού/κλίματος.

Δεν έχει επαληθευτεί ποτέ· όταν υπάρχουν περιπτώσεις πραγματικών ψεκασμών, είναι δημόσια καταγεγραμμένες (γεωργικοί, καταπολέμηση εντόμων κ.λπ.), όχι μυστικές.

Αφήγημα ότι υπάρχει κεντρικό σχέδιο αντικατάστασης πληθυσμών στην Ευρώπη.

Δεν υπάρχει κανένας αποδεικτικός μηχανισμός που να δείχνει «μυστική βούληση» — υπάρχουν βεβαίως πολιτικές, οικονομικές και γεωπολιτικές αιτίες που εξηγούν τις ροές, όχι συνωμοτικές.

Η θεωρία ότι ο ιός κατασκευάστηκε επίτηδες για παγκόσμια κυριαρχία ή για εμφύτευση microchip με τα εμβόλια.

Ανυπόστατο — αν και η πιθανότητα εργαστηριακής διαρροής εξετάστηκε επιστημονικά, είναι άλλη κατηγορία και δεν σχετίζεται με τα φαντασιακά αφηγήματα παγκόσμιας χειραγώγησης.

Αυτές είναι οι πιο κρίσιμες γιατί δείχνουν ότι το να είναι κάτι αδιανόητο σε μια περίοδο δεν σημαίνει ότι είναι ψέμα.

Και όλες έχουν ένα κοινό στοιχείο: Δεν απαιτούν μεταφυσικούς υποκινητές· απαιτούν θεσμικές αδιαφάνειες και πολιτική σκοπιμότητα.

Αρχικά θεωρήθηκε «ακραία» κατηγορία ότι ο Λευκός Οίκος εμπλέκεται σε παράνομη παρακολούθηση.

Τελικά αποδείχθηκε αληθινό — και οδήγησε στην πτώση του προέδρου Νίξον.

Διδάσκει: Κάποια «απίστευτα» πράγματα συμβαίνουν όταν πολιτική εξουσία επιχειρεί συγκάλυψη.

Για δεκαετίες, η θεωρία ότι το αμερικανικό κράτος άφησε Αφροαμερικανούς ασθενείς με σύφιλη χωρίς θεραπεία θεωρούνταν «ανυπόστατη».

Επαληθεύτηκε πλήρως.

Διδάσκει: Η βιοηθική παραβίαση μπορεί να φτάσει σε τρομακτικό βαθμό όταν υπάρχει κρατικός ρατσισμός και ατιμωρησία.

Πειράματα με LSD και τεχνικές ελέγχου συνείδησης.

Για δεκαετίες θεωρούνταν «μύθος» της ακροαριστεράς. Το 1975, μετά τη διαρροή εγγράφων, αποδείχθηκε ότι ήταν απολύτως πραγματικό.

Διδάσκει: Οι μυστικές υπηρεσίες μπορούν να ξεπεράσουν ηθικά όρια, αλλά όχι σε βαθμό «παγκοσμίου σχεδίου».

Από το 1956-1971 το FBI παρακολουθούσε ομάδες πολιτών, αριστερούς, μαύρους ακτιβιστές.

Όσοι το κατήγγελλαν τότε χαρακτηρίζονταν «παρανοϊκοί».

Επαληθεύτηκε πλήρως.

Για χρόνια ήταν «θεωρία συνωμοσίας» ότι οι ΗΠΑ παρακολουθούν μαζικά πολίτες διεθνώς.

Με τις αποκαλύψεις Snowden αποδείχθηκε ως ακριβές.

Κατηγορίες για μαζική παραποίηση εκπομπών ρύπων από μια από τις μεγαλύτερες εταιρείες αυτοκινήτων.

Αρχικά θεωρήθηκε «εχθρική φημολογία». Αποδείχθηκε πραγματικό.

Υπάρχουν τρεις βασικοί λόγοι:

Όταν ένα γεγονός:

• είναι πολύ σοβαρό,
• αγγίζει ισχυρούς θεσμούς,
• απαιτεί ομολογία αποτυχίας ή εγκληματικής συμπεριφοράς,

τότε η κοινωνία, οι θεσμοί και τα ΜΜΕ έχουν ισχυρό κίνητρο να το θεωρούν «παρανοϊκό» μέχρι να υπάρξουν αδιάσειστα στοιχεία.

Πριν τις διαρροές:

• δεν υπήρχαν έγγραφα (MK-Ultra),
• δεν υπήρχαν ψηφιακά αρχεία (NSA),
• οι υπηρεσίες λειτουργούσαν με μυστικότητα,
• τα ΜΜΕ είχαν περιορισμούς.

Αφορούν:

• συγκεκριμένες υπηρεσίες,
• οργανισμούς,
• πολιτικές ελίτ,

και όχι παγκόσμιες μυστικές υπερ-ομάδες. Άρα αρχικά μπερδεύονταν με τις φαντασιακές αντιλήψεις.

Ναι — αλλά μόνο υπό δύο αυστηρές προϋποθέσεις:

Οι αληθινές υποθέσεις που επαληθεύτηκαν είχαν πάντα κάτι:

• παράξενες αντιφάσεις,
• μυστικά προγράμματα που τελικά επιβεβαιώθηκαν,
• διαρροές,
• δημόσια έγγραφα που δεν ταίριαζαν,
• θεσμικά κίνητρα συγκάλυψης.

Δεν βασίζονταν σε μεταφυσικές προθέσεις.

Παραδείγματα:

• Μια κυβερνητική υπηρεσία να καλύψει ένα παράνομο πρόγραμμα → γίνεται.
• Μια πολυεθνική να αποκρύψει ένα σκάνδαλο → γίνεται.
• Μυστικές υπηρεσίες να παρακολουθούν πολίτες → γίνεται.
• Παγκόσμια μυστική ελίτ να ελέγχει τα πάντα → αδύνατο λόγω ασυμβατότητας συμφερόντων, κρατικών πόλων ισχύος, διαρροών κ.λπ.

Άρα: Μικρές, συγκεκριμένες, θεσμικές συνωμοσίες → πιθανές. Τεράστια υπερ-σχέδια παγκόσμιας κλίμακας → πρακτικά αδύνατα.

- Οι μη επαληθευμένες συνωμοσιολογίες χαρακτηρίζονται από υπερβολική απλότητα, παγκόσμιους υποκινητές και έλλειψη στοιχείων.

• Οι επαληθευμένες υποθέσεις είναι περιορισμένης κλίμακας, θεσμικού τύπου και επιβεβαιώνονται από έγγραφα, διαρροές και έρευνες.
• Το ότι κάτι βαφτίζεται «συνωμοσιολογία» δεν σημαίνει ότι είναι ψέμα — σημαίνει ότι συγκρούεται με το κατεστημένο αφήγημα.
• Το μέλλον μπορεί να δικαιώσει μόνο ό,τι στηρίζεται σε ενδείξεις και θεσμική λογική, όχι σε μεταφυσικές υποθέσεις.

Αν θέλεις, μπορώ:

• να ταξινομήσω τις παραπάνω περιπτώσεις σε πίνακα,
• να σου φτιάξω ένα ολόκληρο ερωτηματολόγιο (όπως είπες ότι θέλεις) που θα μπορείς να χρησιμοποιείς για κάθε μελλοντική συζήτηση,
• ή να αναλύσουμε ποιες σημερινές υποθέσεις έχουν ενδείξεις για να επαληθευθούν μελλοντικά και ποιες όχι.

User: Συνεχίζω με την εκ μέρους μου άντληση ερεθισμάτων που θα με βοηθήσουν στη δική μου τοποθέτηση όταν έρθει η στιγμή.

Συνεχίζω με την εκ μέρους μου άντληση ερεθισμάτων που θα με βοηθήσουν στη δική μου τοποθέτηση όταν έρθει η στιγμή. Θέλω τώρα να μου πεις την άποψη σου για τα επίσημα αλλά και απόρρητα κρατικά αρχεία, τα οποία από χαρακτηρίζονται (κατά περίπτωση) ακόμα μετά πολλές δεκαετίες (για τα πιο κρίσιμα εξ αυτών). Ποια η κατ' εσε λογική του απορρήτου, ακόμα και όταν το απόρρητο γεγονός έπαψε να υπάρχει ακόμα και ως γεγονός ή ενίοτε και ως συνέπειες του γεγονότος; Αυτό το ερώτημα είναι κρίσιμο ιδίως όταν αναφερόμαστε σε γεγονότα που δεν είχαν απλώς μεγάλη ως κρίσιμη σπουδαιότητα την εποχή που λάμβαναν χώρα, αλλά είχαν και μεγάλες ως τραγικές συνέπειες για την ειρήνη, το διεθνές δίκαιο, τα ανθρώπινα δικαιώματα κ.λπ. Με τις λεπτομέρειες των γεγονότων αυτών να έχουν ορισθεί να δημοσιοποιηθούν μετά δεκαετίες ίσως, ακριβώς επειδή εστιάζουμε σε κρίσιμα γεγονότα που εξ ορισμού θα απασχολήσουν την επιστημονική όσο και μη επιστημονική προσπάθεια ερμηνείας τους, πόσο πολύ νομίζεις ότι απέχει, ακόμα και η επιστημονική προσπάθεια προσέγγισης αυτών των γεγονότων να μην περιπέσει στην παγίδα της εικοτολογιας (ο προθάλαμος ίσως της συνωμοσιολογία;), ή και να κατηγορηθεί ευθέως ότι συνωμοσιολογει;

Assistant: Το ερώτημά σου είναι από τα πιο σημαντικά και δύσκολα στο πεδίο ανάμεσα στη δημόσια ιστορία, τη μνήμη, την κρατική ισχύ…

Το ερώτημά σου είναι από τα πιο σημαντικά και δύσκολα στο πεδίο ανάμεσα στη δημόσια ιστορία, τη μνήμη, την κρατική ισχύ, και την επιστημολογία. Θίγει ακριβώς το σημείο όπου το απόρρητο συναντά την ερμηνεία, και η ερμηνεία συναντά τον κίνδυνο της εικοτολογίας ή της συνωμοσιολογίας.

Παρακάτω σου δίνω μια απάντηση σε τέσσερα μέρη:

1. Ποια είναι η λογική του απορρήτου στα κρατικά αρχεία;
2. Γιατί παραμένουν απόρρητα για τόσο πολλά χρόνια, ακόμη κι όταν το γεγονός έχει τελειώσει;
3. Πώς αυτό επηρεάζει την επιστημονική ερμηνεία — και πώς προκαλεί κατηγορίες συνωμοσιολογίας;
4. Πότε η μυστικότητα γίνεται εύφορο έδαφος για συνωμοσιολόγια — και πότε όχι;

Πρέπει να διαχωρίσουμε ανάμεσα σε ρητούς θεσμικούς λόγους και σε πραγματικούς πολιτικούς λόγους.

Δεν ταυτίζονται πάντα.

###

Μυστικές υπηρεσίες, στρατιωτικοί μηχανισμοί, διπλωματικά δίκτυα. Ακόμη κι αν η υπόθεση έχει λήξει, η αποκάλυψη:

• τρόπων στρατολόγησης,
• τεχνικών παρακολούθησης,
• δομών επιχειρήσεων,

θα κατέστρεφε τη σημερινή ικανότητα του μηχανισμού να λειτουργεί.

Ονόματα πληροφοριοδοτών, συνεργατών, πρακτόρων.

Κάποιοι μπορεί να ζουν ακόμη. Ορισμένα κράτη (π.χ. ΗΠΑ, Ην. Βασίλειο) έχουν υποχρέωση προστασίας.

Ορισμένα αρχεία δεν αποχαρακτηρίζονται ποτέ γιατί:

• αποκαλύπτουν σχέσεις με άλλα κράτη,
• περιέχουν ευαίσθητες εκτιμήσεις για συμμαχίες ή ανταγωνισμούς,
• αγγίζουν πυρηνικά ή ενεργειακά ζητήματα.

Αυτό δεν γράφεται πουθενά — αλλά υπάρχει.

Ορισμένα κράτη δεν αποχαρακτηρίζουν αρχεία:

• για να αποφύγουν διεθνή νομική ευθύνη,
• για να αποφύγουν εσωτερική πολιτική κρίση,
• για να προστατεύσουν προηγούμενες κυβερνήσεις από κατηγορίες εγκλημάτων.

Αυτός είναι ο λόγος που αποχαρακτηρισμοί καθυστερούν: Το αρχείο δεν είναι αθώο. Είναι επικίνδυνο.

Εδώ μπαίνουμε στην καρδιά του ζητήματος:

Ένα πραξικόπημα του 1960 μπορεί να συνεχίζει να επηρεάζει:

• δικαστικές υποθέσεις,
• διεθνείς σχέσεις,
• οικογένειες θυμάτων,
• πολιτικές ευθύνες,
• οικονομικά συμφέροντα.

Ο αποχαρακτηρισμός μπορεί να ανοίξει πληγές που θεωρούνται επικίνδυνες.

Αν για παράδειγμα ένα κράτος έχει διαπράξει:

• εγκλήματα πολέμου,
• παρακρατικές επιχειρήσεις,
• συγκάλυψη καταστροφικών σφαλμάτων,

ο αποχαρακτηρισμός μπορεί να προκαλέσει:

• διεθνή κατακραυγή,
• επαναζωπύρωση εθνικών συγκρούσεων,
• ενίσχυση εχθρικών αφηγήσεων.

Η αλήθεια είναι σχεδόν πάντα δευτερεύουσα·

η σταθερότητα και η ισχύς, πρωτεύουσες.

Στις υπηρεσίες ασφαλείας και στα υπουργεία:

• κανείς δεν θέλει να πάρει το ρίσκο του αποχαρακτηρισμού,
• οι μηχανισμοί προτιμούν το «καλύτερα ασφαλές παρά συγγνώμη».

Αυτό είναι εξαιρετικά κρίσιμο:

Η μυστικότητα δεν παράγει συνωμοσιολογία — παράγει κενά.

Και τα κενά ευνοούν την εικοτολογία.

- σε αποσπασματικές μαρτυρίες,

• σε δευτερογενείς πηγές,
• σε έμμεσες ενδείξεις,
• σε λογική ανασυγκρότηση.

Αυτό είναι επιστημονικά θεμιτό — αλλά και επικίνδυνο. Γιατί;

- να θεωρηθεί “υπερβολικά υποθετικός”,

• να κατηγορηθεί ότι διαβάζει κίνητρα και σχέδια που δεν μπορεί να αποδείξει,
• να ταυτιστεί με «συνωμοσιολόγους», ακόμη κι αν έχει αυστηρή μεθοδολογία.

Αυτό έχει συμβεί σε:

• μελέτες για μυστικές επιχειρήσεις του Ψυχρού Πολέμου,
• πραξικοπήματα,
• εξωτερική πολιτική των μεγάλων δυνάμεων,
• αιτίες πολέμων (π.χ. Βιετνάμ, Μέση Ανατολή),
• μυστικές διμερείς συμφωνίες.

Η επιστήμη βρίσκεται έτσι μέσα σε ένα ασφυκτικό πλαίσιο:

ή θα μιλήσει με ελλιπή στοιχεία — ή δεν θα μιλήσει καθόλου.

Και εδώ αρχίζει να διαμορφώνεται η γκρίζα ζώνη ανάμεσα σε:

• τεκμηριωμένη υπόθεση,
• εικασία,
• παραφιλολογία,
• συνωμοσιολογία.

Το όριο είναι συχνά κοινωνικό, όχι μεθοδολογικό.

Υπάρχουν τέσσερις συνθήκες:

Πόλεμοι, πραξικοπήματα, παρακρατικές δομές.

Όσο πιο “βαρύ” το γεγονός, τόσο πιο πολύ υποψία.

1. Το απόρρητο δεν υπάρχει κυρίως για να κρυφτεί το παρελθόν αλλά για να προστατευτεί το παρόν και το μέλλον της κρατικής ισχύος.

1. Η μακρόχρονη μυστικότητα γεννά κενά, και τα κενά γεννούν εικοτολογία.
2. Η επιστημονική έρευνα κινείται σε λεπτή γραμμή: - Αν ρισκάρει υπόθεση → κατηγορείται για συνωμοσιολογία. - Αν δεν ρισκάρει → γίνεται σιωπηλή, άρα ανεπαρκής.
3. Η ίδια η πράξη απόκρυψης αρχείων ενισχύει την ανεπίσημη φαντασία, ακόμη κι αν δεν υπάρχει συνωμοσία.
4. Η διαφορά μεταξύ τεκμηριωμένης υπόθεσης και συνωμοσιολογίας συχνά δεν είναι στο περιεχόμενο, αλλά στον βαθμό διαφάνειας και στα διαθέσιμα στοιχεία.

Αν θέλεις, στο επόμενο βήμα μπορούμε:

• να πάρουμε συγκεκριμένες περιπτώσεις (π.χ. ελληνικά αρχεία εμφυλίου, CIA–Κύπρος 1974, ΝΑΤΟ και Γιουγκοσλαβία, Βιετνάμ κ.ά.)
• ή να διαμορφώσουμε ένα σαφές ερωτηματολόγιο αξιολόγησης ιστορικών ισχυρισμών ώστε η δική σου τοποθέτηση να έχει δομή και μεθοδολογική πυκνότητα.

User: Όχι μόνο για γεγονότα με τόση ιστορική βαρύτητα όπως αυτά που αναφέρθηκαν μέχρι τώρα, αλλά και για πολυ πιο "ταπεινά", …

Όχι μόνο για γεγονότα με τόση ιστορική βαρύτητα όπως αυτά που αναφέρθηκαν μέχρι τώρα, αλλά και για πολυ πιο "ταπεινά", αλλά καθόλου ήσσονος σημασίας για την καθημερινότητα του πολίτη, οτιδήποτε εξοφθαλμα μεν ορατό αλλά μη αποδειξιμο εύκολα μπορεί να κατηγοριοποιηθεί ως θεωρία συνωμοσίας (ιδίως αν η "συνωμοσία" στέφεται κατά της εκάστοτε Κυβέρνησης ή του κυρίαρχου πολιτικού συστήματος). Συμφωνείς σ' αυτό; Μπορείς να δώσεις ένα δύο παραδείγματα;

Assistant: Ναι — συμφωνώ απολύτως.

Ναι — συμφωνώ απολύτως. Και αυτό που λες είναι ίσως το πιο κρίσιμο στοιχείο της συζήτησης για τις θεωρίες συνωμοσίας στη δημόσια σφαίρα:

👉 Δεν χρειάζονται μεγάλα ιστορικά γεγονότα ή σκοτεινές μυστικές υπηρεσίες για να γεννηθεί ή να κατηγορηθεί κάτι ως “θεωρία συνωμοσίας”. Αρκεί μια ορατή ανωμαλία, μια ανεξήγητη πρακτική, μια αντίφαση, ή μια δυσλειτουργία της διοίκησης.

Κι όταν αυτά στρέφονται εναντίον της κυβέρνησης ή του κυρίαρχου πολιτικού συστήματος, τότε ο χαρακτηρισμός “θεωρία συνωμοσίας” χρησιμοποιείται εύκολα και συχνά καταχρηστικά.

###

Ο πολίτης παρατηρεί:

• εβδομαδιαίες αυξομειώσεις στις τιμές βασικών προϊόντων,
• πανομοιότυπες αυξήσεις σε διαφορετικές αλυσίδες την ίδια ημέρα,
• προϊόν που έχει “προσφορά” αλλά πριν λίγες ημέρες είχε χαμηλότερη κανονική τιμή.

Μπορεί να πει: «Μα καλά, είναι δυνατόν όλες οι εταιρείες να κάνουν τις ίδιες αυξήσεις μαζί; Συνεννοούνται;»

Αυτό όμως:

• δεν μπορεί να αποδειχθεί εύκολα,
• αγγίζει την καρδιά της αγοράς (καρτέλ/συντονισμός), άρα πολιτικά είναι βαρύ,
• και συχνά κυβερνήσεις απαντούν: “είναι θεωρίες συνωμοσίας”.

Τι συμβαίνει στην πραγματικότητα; Μπορεί όντως να υπάρχει σιωπηρή ευθυγράμμιση τιμών χωρίς παράνομη ρητή συμφωνία (tacit collusion) — ένα γνωστό οικονομικό φαινόμενο που δεν είναι συνωμοσία. Αλλά ο πολίτης δεν έχει τρόπο να το αποδείξει — και η κυβερνητική απόδοση του προβληματισμού του σε «συνωμοσιολογία» είναι ένας τρόπος αποφυγής ευθύνης.

Ο πολίτης βλέπει:

• δρόμους να ασφαλτοστρώνονται 2 μήνες πριν τις εκλογές,
• έργα “βιτρίνας” να ανακοινώνονται ξαφνικά,
• επιδόματα να δίνονται λίγο πριν την κάλπη.

Αν πει: «Το κάνουν επίτηδες για προεκλογικούς λόγους», η επίσημη απάντηση πολλές φορές είναι:

— «Αυτά είναι θεωρίες συνωμοσίας, τα έργα είχαν προγραμματιστεί εδώ και μήνες».

Ωστόσο:

• Η συστηματική χρονική σύμπτωση,
• Η δημοσιονομική εξάντληση πριν τις εκλογές,
• Και η επικοινωνιακή υπερέκθεση έργων και παροχών,

συνιστούν ορατή αλλά δύσκολα αποδεικτή πολιτική πρακτική: όχι μυστική συνωμοσία, αλλά εργαλείο συγκυριακής χειραγώγησης.

Ναι — ακόµη και καθημερινά, ορατά και “μικρά” φαινόμενα μπορούν:

1. Να προκαλούν εύλογες υποψίες,
2. Να μην αποδεικνύονται εύκολα,
3. Να στιγματίζονται ως “συνωμοσιολογία” από την εκάστοτε εξουσία.

Το πρόβλημα είναι ότι έτσι:

• η πολιτική κριτική απονομιμοποιείται,
• η λαϊκή εμπειρία υποτιμάται,
• και ο όρος "συνωμοσία" γίνεται εργαλείο υπεκφυγής, αντί εργαλείο αναγνώρισης πραγματικών κινδύνων.

Γιατί σε μια δημοκρατία, η εμπειρική αλήθεια του πολίτη (τι βλέπει, τι βιώνει, τι πληρώνει) έρχεται συχνά σε σύγκρουση με:

• την επίσημη αφήγηση,
• τον πολιτικό λόγο,
• και το επικοινωνιακό αφήγημα της κυβέρνησης.

Αυτή η απόσταση δίνει στις κυβερνήσεις δύο εύκολες επιλογές:

1. να αναγνωρίσουν το πρόβλημα, πράγμα δύσκολο,
2. να πουν ότι “ο κόσμος συνωμοσιολογεί”, πράγμα εύκολο.

- διαρροές σε διαγωνισμούς ΑΣΕΠ που "κανείς δεν αποδεικνύει",

• προκηρύξεις θέσεων που “φωτογραφίζουν” συγκεκριμένα πρόσωπα,
• σχέσεις προμηθευτών–κρατικών λειτουργών που ποτέ δεν τεκμηριώνονται αλλά όλοι “ξέρουν”.

Ή μπορείς να μου ζητήσεις:

➡️ Να συστηματοποιήσω αυτά τα παραδείγματα σε 3–4 κατηγορίες “καθημερινής συνωμοσιοποίησης” που επηρεάζουν την εμπιστοσύνη του πολίτη.

Θέλεις να το πάμε εκεί;

User: Επομένως αν σου ζητήσω να συνοψίσεις όλα τα παραπάνω μπορούμε να πούμε ότι οι "θεωρίες συνωμοσίας" δεν αποτελούν και τό…

Επομένως αν σου ζητήσω να συνοψίσεις όλα τα παραπάνω μπορούμε να πούμε ότι οι "θεωρίες συνωμοσίας" δεν αποτελούν και τόσο πολύ "εξαιρέσεις από την κανονικότητα", αλλά στοιχείο της;

Assistant: Στο σημείο αυτό, μετά από όλη την πορεία της συζήτησης, ναι — με κάποιες ουσιαστικές διευκρινίσεις — μπορούμε πράγματι …

Στο σημείο αυτό, μετά από όλη την πορεία της συζήτησης, ναι — με κάποιες ουσιαστικές διευκρινίσεις — μπορούμε πράγματι να πούμε ότι οι θεωρίες συνωμοσίας δεν είναι «εξαιρέσεις από την κανονικότητα», αλλά ένα σταθερό και δομικό στοιχείο της πολιτικής και κοινωνικής πραγματικότητας.

Όμως αυτό δεν σημαίνει ότι είναι όλες εξίσου έγκυρες, ούτε ότι έχουν τον ίδιο βαθμό αληθοφάνειας ή επικινδυνότητας. Ακολουθεί μια συνοπτική σύνθεση όλων όσων έχουν προηγηθεί, ώστε η διατύπωση να είναι καθαρή και στηριγμένη.

1. Γιατί οι θεωρίες συνωμοσίας είναι δομικό στοιχείο της «κανονικότητας»;

1.1. Επειδή οι κυβερνήσεις και τα κράτη πράγματι ψεύδονται

Η ιστορική εμπειρία το αποδεικνύει:

• Πόλεμος στο Βιετνάμ – Gulf of Tonkin
• Ιράκ 2003 – «όπλα μαζικής καταστροφής»
• Αλγερία – Γαλλικές μέθοδοι «αντιτρομοκρατίας» και συγκάλυψη πρακτικών
• Watergate
• Παρακολούθηση πολιτών από μυστικές υπηρεσίες (NSA leaks)

Αυτά δεν είναι θεωρίες συνωμοσίας — είναι αποδεδειγμένες πρακτικές παραπληροφόρησης, συγκάλυψης και χειραγώγησης.

Όταν τέτοια γεγονότα επαναλαμβάνονται ιστορικά, ένα μέρος της κοινωνίας θεωρεί λογικό να υποψιάζεται και σε νέα κρίσιμα γεγονότα.

1.2. Επειδή οι κυβερνήσεις συχνά κρατούν μυστικές διαδικασίες

Πανδημία COVID, κρίσεις ασφαλείας, πολιτικές διαχείρισης μεταναστευτικών ροών, ενεργειακά ζητήματα: Οι κυβερνήσεις επικαλούνται λόγους «εθνικής ασφάλειας» ή «δημόσιας υγείας» για αδιαφάνεια.

Και όπου υπάρχει:

• απόκρυψη,
• αδιαφάνεια,
• σύγχυση επισήμων δηλώσεων,

εκεί γεννιέται το έδαφος για θεωρίες συνωμοσίας.

1.3. Επειδή οι άνθρωποι προσπαθούν να ερμηνεύσουν το ακατανόητο

Όταν η πραγματικότητα φαίνεται:

• ασυνάρτητη,
• άδικη,
• αδιαφανής,
• και παράδοξη,

ο εγκέφαλος προτιμά μια συνεκτική αφήγηση, έστω και λανθασμένη, παρά την απόλυτη αβεβαιότητα.

Γι’ αυτό θεωρίες συνωμοσίας εμφανίζονται ιδιαίτερα όταν:

• υπάρχει κρίση,
• υπάρχει φόβος,
• υπάρχει πόλωση,
• οι θεσμοί δεν είναι αξιόπιστοι.

1.4. Επειδή μικρές καθημερινές ασυνέχειες τροφοδοτούν την καχυποψία

Όπως συζητήσαμε: Ακόμη και πιο «ταπεινά» φαινόμενα, π.χ.

• ανεξήγητες αυξήσεις τιμών,
• καθυστερήσεις σε δημόσια έργα,
• περίεργες συμπτώσεις σε διορισμούς,
• ξαφνικές αλλαγές σε κανονισμούς ή πρόστιμα,
• αδιαφάνεια στις προμήθειες του Δημοσίου,

μπορούν να δημιουργήσουν μια «μικρο-συνωμοσιολογία» της καθημερινότητας.

Ο πολίτης δεν έχει τα μέσα να αποδείξει τίποτα — αλλά βλέπει κάτι που «δεν βγάζει νόημα».

Εκεί ακριβώς παράγονται οι καθημερινές θεωρίες συνωμοσίας.

2. Είναι λοιπόν οι θεωρίες συνωμοσίας μέρος της κανονικότητας;

Ναι, στο επίπεδο του φαινομένου: Η ύπαρξή τους είναι δομικά συνδεδεμένη με:

• αδιαφάνεια,
• πολιτική σύγκρουση,
• έλλειμμα εμπιστοσύνης,
• θεσμική αναξιοπιστία,
• πραγματικά ιστορικά προηγούμενα εξαπάτησης.

Δεν πρόκειται για «ανωμαλία» της κοινωνίας αλλά για σύμπτωμα της λειτουργίας της.

Όσο οι κοινωνίες είναι σύνθετες και οι κυβερνήσεις δεν είναι απόλυτα διαφανείς — και ποτέ δεν είναι — θεωρίες συνωμοσίας θα παράγονται.

3. Το κρίσιμο σημείο

Είναι λάθος να πούμε:

• «όλες οι θεωρίες συνωμοσίας είναι γελοίες» αλλά και λάθος να πούμε:
• «όλες είναι πιθανές».

Η αλήθεια:

Υπάρχει ένα συνεχές που ξεκινά από τεκμηριωμένες συγκάλυψεις και φτάνει μέχρι τις καθαρές φαντασιώσεις.

Και στο ενδιάμεσο υπάρχουν αναρίθμητες «γκρίζες ζώνες», όπου οι πολίτες βλέπουν κάτι που δεν καταλαβαίνουν πλήρως και προσπαθούν να του δώσουν νόημα.

4. Άρα: Είναι οι θεωρίες συνωμοσίας στοιχείο της κανονικότητας;

Ναι — στο κοινωνιολογικό και πολιτικό επίπεδο. Όχι ως αλήθειες, αλλά ως μηχανισμός παραγωγής νοήματος μέσα σε μια κοινωνία όπου:

• η εξουσία αποκρύπτει,
• οι θεσμοί δεν εμπνέουν εμπιστοσύνη,
• η πληροφόρηση είναι χαοτική,
• τα συμφέροντα είναι αδιαφανή,
• ο μέσος πολίτης δεν έχει πρόσβαση σε επαληθεύσιμα δεδομένα.

Σε τέτοιες συνθήκες, οι θεωρίες συνωμοσίας δεν είναι ανεξήγητες παρεκκλίσεις — είναι προβλέψιμες.

Αν θέλεις, μπορώ στο επόμενο βήμα:

• να δώσω ένα ενιαίο, συνοπτικό σχήμα που να ενώνει όλες αυτές τις οπτικές,
• ή να προχωρήσω στην πολιτική ηθική του φαινομένου: τι σημαίνει για Δημοκρατία, κράτος δικαίου, πολιτική ευθύνη.

gpt-5-t-mini

User: Θέλω το πρώτο βήμα παραπάνω αλλά να περιέχει, εκτός των περιπτώσεων που αναφέρεις και την περίπτωση του πολέμου στο Ιρά…

Θέλω το πρώτο βήμα παραπάνω αλλά να περιέχει, εκτός των περιπτώσεων που αναφέρεις και την περίπτωση του πολέμου στο Ιράκ, της Γαλλίας στη δράση της στην Αλγερία οι πριν και μετα τον Β ΠΠ), και πιο πρόσφατα της πανδημίας του COVID. Θέλω στο τέλος να κάνεις μία τοποθέτηση για τις περιπτώσεις άμεσης εμπλοκής κυβερνήσεων στη διαμόρφωσης θεωριών συνωμοσίας. Σ' αυτή τελευταία περίπτωση να συνδέσεις το φαινόμενο αυτό με την κατάσταση της Δημοκρατίας και του Κράτους Δικαίου, όπως εσύ θεωρείς ότι πρέπει να τα προσεγγίσεις.

Assistant: Πολύ καλό — θα σου δώσω συγκεντρωμένη, τεκμηριωμένη και λειτουργική απάντηση με τις περιπτώσεις που ζήτησες Ιράκ, Αλγερ…

Πολύ καλό — θα σου δώσω συγκεντρωμένη, τεκμηριωμένη και λειτουργική απάντηση με τις περιπτώσεις που ζήτησες (Ιράκ, Αλγερία — προ/μετά Β΄ΠΠ — Sétif, πανδημία COVID), και στο τέλος μια τοποθέτηση για την άμεση εμπλοκή κυβερνήσεων στη διαμόρφωση/αναπαραγωγή θεωριών συνωμοσίας και πώς αυτό συνδέεται με τη Δημοκρατία και το Κράτος Δικαίου.

Θα χωρίσω την απάντηση σε:

1. Σύντομη περιγραφή κάθε υπόθεσης + γιατί αρχικά θεωρήθηκε «συνωμοσία» ή «μύθος» (όπου ισχύει),
2. Τι τελικά αποδείχθηκε / ποια είναι τα διαθέσιμα στοιχεία σήμερα (με τεκμήρια),
3. Σύντομη ανάλυση για την πιθανή μετάβαση από «θεωρία» σε «αποδεδειγμένο γεγονός» στην κάθε περίπτωση. Στο τέλος, γενική τοποθέτηση για κυβερνητική εμπλοκή και επιπτώσεις στη δημοκρατική λειτουργία.

Γιατί έγινε θεωρία/αμφισβήτηση:

Πριν τον πόλεμο, οι κυβερνήσεις ΗΠΑ/Βρετανίας παρουσίασαν πληροφορίες ότι το ιρακινό καθεστώς διέθετε WMD (χημικά, βιολογικά, πυρηνικά στοιχεία) και ότι συνεργαζόταν με τρομοκρατικές οργανώσεις. Όταν τα όπλα αυτά δεν βρέθηκαν μετά την εισβολή, εμφανίστηκαν θεωρίες ότι τα στοιχεία είχαν κατασκευαστεί, παραποιηθεί ή παρουσιαστεί υπερβολικά για να νομιμοποιηθεί ο πόλεμος.

Τι αποδείχθηκε / ποια είναι η θέση των επίσημων ερευνών: Μια ανεξάρτητη βρετανική έρευνα (Chilcot Inquiry) έκρινε ότι η βρετανική κυβέρνηση βασίστηκε σε ελλιπή ή υπερεκτιμημένη πληροφορία και ότι η προπαρασκευή επιχειρήθηκε χωρίς επαρκή διεθνή τεκμηρίωση· κατέγραψε επίσης προβλήματα στην αξιολόγηση της πληροφορίας και στην παρουσίασή της στο κοινό. Η έρευνα δεν ισχυρίζεται απαραίτητα «εσκεμμένη» πλαστογράφηση σε όλα τα επίπεδα, αλλά δείχνει σοβαρά σφάλματα στην αξιολόγηση, παρουσίαση και πολιτική χρήση της πληροφορίας. Gov.uk

Γιατί πέρασε από «θεωρία» σε «αποκαλυπτόμενο λάθος»: Το κρίσιμο σημείο ήταν ο συνδυασμός (α) αποτυχίας εύρεσης WMD, (β) επίσημων ερευνών που κατέδειξαν σφάλματα/παραλείψεις στην πληροφορία και (γ) πολιτικών αποφάσεων που προηγήθηκαν της πλήρους τεκμηρίωσης. Αυτό μετακίνησε τη δημόσια συζήτηση από «θεωρία» σε τεκμηριωμένη κριτική για τις επιλογές των κυβερνήσεων.

Sétif (8 Μαΐου 1945) — προπομπός και δευτερογενείς κατασταλτικές πολιτικές:

Την ημέρα της λήξης του Β΄ ΠΠ σημειώθηκαν μαζικές διαδηλώσεις/συγκρούσεις στην Aλγερία (Sétif, Guelma). Η βίαιη καταστολή από τις αποικιακές αρχές οδήγησε σε μεγάλο αριθμό θυμάτων· οι εκτιμήσεις ποικίλλουν, αλλά πρόκειται για σημαντική, καταγεγραμμένη βία που αμφισβήτησε την αφήγηση περί «επιστροφής σε κανονικότητα» μετά τον πόλεμο. Wikipedia

Πόλεμος Ανεξαρτησίας 1954–1962 — βασικά σημεία και απόρρητες πρακτικές: Οι αποκαλύψεις και η διεθνής έρευνα έχουν δείξει ότι η γαλλική διοίκηση χρησιμοποίησε ευρέως τεχνικές σκληρής καταστολής, παρακολουθήσεις, και —κατ’ ομολογία ή αναγνώριση μεταγενέστερη— συστηματική χρήση βασανιστηρίων σε ορισμένες περιπτώσεις. Ο δημόσιος λόγος στη Γαλλία για δεκαετίες είτε υποβάθμιζε είτε απέκρυπτε τις διαστάσεις αυτών των πρακτικών· πρόσφατες αναγνωρίσεις (π.χ. αποδοχή κρατικής ευθύνης σε ορισμένα περιστατικά, δημόσιες δηλώσεις προέδρων) μεταβάλουν το ιστορικό πλαίσιο αναθεώρησης. The Guardian

Πέρασμα από «θεωρία» σε τεκμηριωμένο ιστορικό γεγονός: Σε αντίθεση με τις καθαρά φαντασιακές θεωρίες, εδώ οι «ψιθυρισμοί» περί παραβιάσεων είχαν βάση σε αποσπασματικά έγγραφα, μαρτυρίες και στρατιωτικές αναφορές· συστηματική έρευνα σταδιακά έφερε στο φως πληρέστερο υλικό. Ο αποχαρακτηρισμός/πρόσβαση σε αρχεία και οι δημόσιες παραδοχές δημιούργησαν δυνατότητα ιστορικής επανεξέτασης.

Γιατί δημιουργήθηκαν θεωρίες συνωμοσίας:

Η πρωτοφανής ταχύτητα διάδοσης, η αβεβαιότητα για την προέλευση, οι αντιφάσεις αρχικών δηλώσεων, οι περιορισμοί πολιτικών ελευθεριών και οι γρήγορες τεχνολογικές λύσεις (εμβόλια mRNA) ήταν εύφορο έδαφος για ψευδείς αφηγήσεις (από στοχευμένη «κατασκευή» ιού έως εμβολιαστικά «τσιπάκια»). Τα κοινωνικά δίκτυα λειτούργησαν ως πολλαπλασιαστές.

Τι δείχνουν οι επίσημες/επιστημονικές αξιολογήσεις: Οι διεθνείς έρευνες, συμπεριλαμβανομένων και εργασιών/εκθέσεων του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, και πρόσφατες αξιολογήσεις επιστημονικών ομάδων (π.χ. WHO SAGO), έχουν καταλήξει ότι το βάρος των διαθέσιμων επιστημονικών στοιχείων συγκλίνει προς τη ζωνονοτική (φυσική) προέλευση, αν και κάποιες έρευνες και αποχαρακτηρισμένα έγγραφα (έρευνες υπηρεσιών πληροφοριών) ανέδειξαν ερωτήματα και δυνητικά κενά που χρήζουν διερεύνησης. Το συμπέρασμα για την ώρα είναι: υπαρκτές αβεβαιότητες, αλλά όχι τεκμηριωμένη απόδειξη για σκόπιμη κατασκευή σε επίπεδο που διακινήθηκε από ορισμένα αφηγήματα. Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας

Γιατί κάποιες εκδοχές κινήθηκαν από «θεωρία» προς πιθανή έρευνα: Επειδή υπήρξαν τεκμήρια που αξίζουν διερεύνησης (π.χ. ανακρίβειες σε αναφορές, ανάγκη για δεδομένα από συγκεκριμένες υγειονομικές αρχές, αναφορές για ερευνητικό προσωπικό που εμφάνισε συμπτώματα), ορισμένες υποθέσεις δεν ήταν απλώς «φαντασιοπληξίες» αλλά καλέσματα για διαφάνεια και πρόσβαση σε δεδομένα. Όμως αυτό δεν ταυτίζει αυτές τις υποθέσεις με τις απρόσφορες, καθαρά αφηρημένες θεωρίες συνωμοσίας που κυκλοφόρησαν ευρέως.

1. Όπου υπάρχει πραγματικό, τεκμηριώσιμο απόρρητο (π.χ. μυστικές υπηρεσίες, πρακτορεία), υπάρχει ρεαλιστική πιθανότητα να βρεθούν ατασθαλίες/παραβιάσεις — και αυτές, όταν αποδειχθούν, παύουν να είναι «θεωρία». (π.χ. MK-Ultra, COINTELPRO παλαιότερα).

1. Όπου όμως οι ισχυρισμοί προσομοιάζουν σε παγκόσμιες, υπερ-δομημένες συνωμοσίες με πανεργαλειακή ικανότητα συντονισμού — εκεί η πιθανότητα επαλήθευσης είναι πολύ μικρή.
2. Η καθυστέρηση αποχαρακτηρισμού, η ασάφεια και οι αντιφάσεις των επίσημων αφηγήσεων τροφοδοτούν την υποψία και δίνουν χώρο στην εικοτολογία. Στην περίπτωση Ιράκ και Αλγερίας, η έλλειψη διαφάνειας επιδείνωσε την αμφισβήτηση· όταν όμως άρχισαν οι επίσημοι έλεγχοι και τα αποχαρακτηρισμένα έγγραφα, η δημόσια αφήγηση αναπροσαρμόστηκε. Gov.uk

###

• Ενεργητική παραγωγή αφηγήματος: όταν κυβερνητικοί παράγοντες ή κρατικοί αξιωματούχοι σκόπιμα διασπείρουν ψευδείς ή παραπλανητικές πληροφορίες (π.χ. για να δικαιολογήσουν πολιτικές, πολεμικές ενέργειες ή καταστολή).
• Παθητική συντήρηση αφηγήματος: όταν πληροφορίες παρουσιάζονται επιλεκτικά, αποσιωπώνται αντιφατικά στοιχεία ή παραποιούνται (π.χ. cherry-picking πληροφοριών, έντεχνη υπερ-απλούστευση).
• Συγκάλυψη / καθυστέρηση αποχαρακτηρισμού: με την πάροδο του χρόνου, η άρνηση διαφάνειας γίνεται τεκμήριο ύποπτης συμπεριφοράς και τροφοδοτεί θεωρίες. (Υπάρχουν ιστορικά παραδείγματα και των τριών τύπων — από προπαγάνδα πολέμου μέχρι επιχειρήσεις ψυχολογικής δράσης.) Μουσείο Δημοκρατίας

- Διάβρωση εμπιστοσύνης: Όταν οι πολίτες αντιλαμβάνονται ότι οι κυβερνήσεις «κρύβουν πράγματα» ή παραπλανούν, η δημοκρατική νομιμοποίηση μειώνεται. Η εμπιστοσύνη είναι το «προκαταρκτικό κεφάλαιο» της δημοκρατίας· όταν χάνεται, αναπτύσσονται πολώσεις και απώλεια συμμόρφωσης με δημοκρατικούς κανόνες. Portal

• Εξασθένηση λογοδοσίας: Η επιτυχής λειτουργία του κράτους δικαίου απαιτεί διαφάνεια, ανεξάρτητη έρευνα και πρόσβαση σε πληροφορίες. Η συστηματική παραγωγή ή ανοχή παραπληροφόρησης από επίσημους φορείς υπονομεύει τη δυνατότητα δικαστικής και κοινοβουλευτικής διερεύνησης.
• Πολιτική χειραγώγηση: Η στοχευμένη χρήση «θεωριών» για να στριμωχτούν πολιτικοί αντίπαλοι ή να αποπροσανατολιστεί το κοινό δημιουργεί εργαλείο καταστρατήγησης δημοκρατικών διαδικασιών.
• Νόμιμη απάντηση vs. καταστολή της κριτικής: Ο πειρασμός του κράτους να «στραφεί» εναντίον της κριτικής με πρόσχημα την καταπολέμηση «θεωριών συνωμοσίας» μπορεί να οδηγήσει σε φίμωση νόμιμων ερευνητών και δημοσιογράφων — δηλαδή σε αντίθετο αποτέλεσμα για τη δημοκρατία.

1. Διαφάνεια έως εκεί που δεν βλάπτει πραγματικά ζωτικά συμφέροντα — οι κανόνες απορρήτου πρέπει να είναι σαφείς, περιορισμένοι χρονικά και υπόλογοι σε ανεξάρτητους θεσμούς.

1. Ανεξάρτητη έρευνα και αποχαρακτηρισμός — ανεξάρτητες επιτροπές/δικαστήρια πρέπει να έχουν πρόσβαση και να μπορούν να πιέσουν για αποχαρακτηρισμό όταν υπάρχει δημόσιο συμφέρον.
2. Πολιτική λογοδοσία — όταν προκύπτουν αποτυχίες (π.χ. λάθος πληροφόρηση πριν πόλεμο), να υπάρχουν πολιτικές συνέπειες (εξεταστικές, δικαστικές), ώστε να μειωθεί ο πειρασμός της συγκάλυψης.
3. Εκπαίδευση πολιτών και δημόσια παροχή πληροφοριών — βελτίωση πληροφοριακής παιδείας ώστε οι πολίτες να διακρίνουν αξιόπιστη τεκμηρίωση από μύθους.

- Υπάρχει πραγματική, ιστορικά τεκμηριωμένη διάκριση μεταξύ: (α) υποθέσεων που αρχικά φαινόταν «συνωμοσιολογικές» αλλά αποδείχθηκαν βάσιμες (π.χ. βασανιστήρια, μυστικά κρατικά προγράμματα, λάθη/παραποιήσεις σε εκστρατείες πληροφόρησης), και (β) αφηγήσεων που απαιτούν υπεραφηγηματικό, παν-συντονισμένο μηχανισμό (πολύ πιο δύσκολα επαληθεύσιμο). Gov.uk

• Όταν οι κυβερνήσεις άμεσα παράγουν ή προστατεύουν ψευδείς αφηγήσεις, το πλήγμα στη Δημοκρατία και στο Κράτος Δικαίου είναι διπλό: (α) υποσκάπτονται αξίες και εμπιστοσύνη, (β) υπονομεύεται η δυνατότητα νόμιμης διερεύνησης και λογοδοσίας. Portal

Αν θες, στο επόμενο βήμα:

1. Σου φτιάχνω ερωτηματολόγιο αξιολόγησης ιστορικών ισχυρισμών (όπως ζήτησες αρχικά) — 10–15 στοχευμένες ερωτήσεις που θα χρησιμοποιείς κάθε φορά πριν τοποθετηθείς δημόσια (π.χ. «Υπάρχουν πρωτογενείς πηγές;», «Ποιος ωφελείται από αυτήν την αφήγηση;», «Υπάρχει ανεξάρτητη επιβεβαίωση;»).
2. Ή/και παίρνουμε μία από τις παραπάνω περιπτώσεις (Ιράκ, Αλγερία, COVID) και την αναλύουμε λεπτομερώς — πηγές, χρονολόγιο, κρίσιμα έγγραφα.

Ποιο από τα δύο προτιμάς;